Author :
Abstract
Eski Türk yazıtlarında ?���?���?���?���?���?���?��� (=yok kıışalım, TI D4) ve ?���?���?���?���?���?��� (=yok kıltım, BK G4) olmak üzere iki farklı birleşik fiil grubu mevcuttur. Araştırmacılar, bu yapıların aynı anlamı karşıladığı düşüncesiyle aynı şekilde tercüme edilmiştir. Bu iki yapının Orhon Türkçesindeki işlevleri ile ilgili bu zamana kadar art zamanlı bir inceleme yapılmıştır. Bu çalışmada ise ilk olarak farklı şekillerde okuma ve köken önerilerinde bulunulan ?���?���?���?���?���?���?��� (=yok kıışalım, TI D4) ifadesi ile ilgili okuma ve yorumlama farklılıkları üzerinde durulmuş; ilgili yapı hakkında araştırmacılar tarafından ileri sürülen köken önerilerine değinilmiştir. İlk olarak Türk dilinin ilk yazılı belgeleri olan Orhon Yazıtlarında rastlanılan bu yapı ile bağlantılı olarak “yok etmek” anlamını karşılamak için Türk dilinin tarihî dönemlerinde hangi yapıların tercih edilmiş olduğu ve bu yapıların metin içindeki kullanımlarından hareketle kaçıncı yüzyıldan itibaren yok kıl- ve yok kış-/kıs-yapılarının yerini yok et- yapısının aldığı tespit edilmiştir. Kaşgarlı Mahmut’un ilettiği bilgiler doğrultusunda bunun neden kaynaklanmış olabileceği değerlendirilmiştir. Bununla birlikte, Tekin tarafından ileri sürülen ve sonrasında yaygın bir görüş olarak kabul edilen Türkçe kıl- fiili ile Moğolca kı- (<*kı-) fiiline dayanarak kıl- kelimesinin kı-l- şeklinde tahlil edilebileceği ve bu durumda ilgili fiildeki -l- morfeminin Altayca sıklık çatısı eki, kış- fiilindeki -ş-morfeminin ise Ana Türkçe *kı- fiilinin işteşlik çatısını kuran ek olarak değerlendirildiği görüşü esas alınmıştır. yok kıl- ve yok kış- yapıları üzerinden yazıtlar döneminde işteşlik ekinin aynı zamanda nasıl bir işlevinin olduğu ve ilgili yapıların geçtiği ifadelerin nasıl değerlendirilmesi gerektiği üzerinde durulmuştur.
Keywords
Abstract
(=yok kıışalım, TI D4) and ?���?���?���?���?���?��� (=yok kıltım,BK G4) and translated in the same way by the researchers with the thought that it has the same meaning. In this direction, firstly, the differences in reading and interpretation related to the first expression, which are suggested to be read in different ways and origin, are emphasized; The origin suggestions put forward by the researchers about the related structure are mentioned. In connection with this structure, which was first encountered in the Orkhon Inscriptions, which are the first written documents of the Turkish language, in order to meet the meaning of "yok etmek", which structures were preferred in the historical periods of the Turkish language and the use of these structures in the text, from which century yok kıl- and yok kış- It has been determined that the yok et- structure has taken the place of the in-situ structures and it has been evaluated that this may have arisen in line with the information provided by Kaşgarlı Mahmut. On the other hand, it is possible to analyze the word kıl- as kı-l- based on the Turkish verb kı- (<*kı-) and the Mongolian verb kı- (<*kı-), which was put forward by Tekin and later accepted as a common view, and in this case, the -l- morpheme in the related verb can be analyzed. Based on the view that the Altaic frequency suffix, and the -ş- morpheme in the kış- is considered as the suffix that establishes the main Turkish verb *kı-, what kind of a function is the coherence suffix in the period of the inscriptions, and the related structures are examined on the basis of the structures yok kıl- and yok kış-. It has been emphasized how the expressions used should be evaluated.
Keywords
- Aalto, Penti- Ramstedt-Gustav John, Granö-Gabriel (1958). Materialian zu den alttürkischen Inschriften der Mongolei, Helsinki: Suamalaıs-Ugrilainen Seura.
- Akar, Ali (2020). Bilge Tonyukuk Yazıtı, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- Alyılmaz, Cengiz (2005). Orhon Yazıtlarının Bugünkü Durumu, Ankara: Kurmay Yay.
- Arat, Reşit Rahmeti (1947). Kutadgu Bilig I Metin, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- _______ (1951). Atebetü’l-Hâkâyık. Ankara: TDK Yayınları (Tıpkıyla aynı: 1992).
- Ata, Aysu (1997). Nâsırü’d-dîn Bin Burhânü’d-dîn Rabgûzî, Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) I Giriş-Metin-Tıpkıbasım, Ankara: TDK Yayınları.
- _______ (2019). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar- Dizin), Ankara: TDK Yay.
- Atalay, Besim (1985-1986). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-IV, Ankara: TDK Yayınları.
- Ay, Özgür-Yılmaz, Metin (2010). I. Uluslararası Uzak Asyadan Ön Asyaya Eski Türkçe Bilgi Şöleni Bildirileri. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi.
- Ayan, Hüseyin (1979). Şeyhoğlu Mustafa, Hurşîd-nâme (Hurşîd ü Ferahşâd), İnceleme-Metin-Sözlük- Konu Dizini, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
- Aydın, Erhan (2017). Orhon Yazıtları Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları (İlk baskı: 2012).
- Berta, Árpad (2004). Szavaimat Jól Halljátok… A Türk és Ujgur rovásírásos emlékek kritikai kiadáa, Szeged: Jate.
- Clauson, Gerard (1972). An Etymological Dicrtionary of Pre-Thirteen Century Turkish, London: Oxford University Press.
- Çelik, Ülkü (1996). Ali Şir Nevayî Leyli vü Mecnun, Ankara: TDK Yay.
- Doerfer, Gerhard (1963-1975). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Band I-IV, Wiesbaden: Franz Steiner.
- Eckmann, J. (2014). Mahmûd bin Alî Nehcü’l-Ferâdîs Uştmahlarnıñ Açuk Yolı (Cennetlerin Açık Yolu), Dizin-Sözlük: A. Ata, (Yay.: S. Tezcan, H. Zülfikar), Ankara: TDK Yayınları.
- Ekşioğlu, Serap (2021). “Kutb’un Hüsrev ü Şirin’inde Oğuzca Özellikler”, Yunus Emre Mehmet Akif Armağanı Türk Dili Araştırmaları-I, Ankara: Akçağ Yay.
- Ercilasun, Ahmet Bican (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, İstanbul: Dergâh Yay.
- Ercilasun, Ahmet Bican-Akkoyunlu, Ziyat (2018). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş- Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: TDK Yay.
- Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation, a functional approach to the lexicon I–II, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
- _______, (2004). A Grammar of Old Turkic, Leiden: Brill Academic Publishers.
- Erdağı Doğuer, Binnur (2013). Hekim Bereket, Tuhfe-i Mubârizī Metin-Sözlük, Ankara: Ankara Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yay.
- Eren, Hasan (2020). Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: TDK yay.
- Ergin, Muharrem (2013). Orhun Abideleri, 47. bsk., Ankara: Boğaziçi Yay. (İlk baskı: 1970)
- Gabain, A. von (1941). Alttürkische Grammatik, Leipzing: Otto Harrassowitz. Türkçeye çev. Mehmet Akalın (2000), Eski Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yay.
- _______, (1950). “Die Pronomina im Alttürkishen”, ZDMG, Hamburg, s.581-591.
- Gürbüz, Emine (2021). Türkiye’de Yapılan Çalışmalarda Orhon Yazıtları’nı Okuma ve Yorumlama Farklılıkları (1936-2016), İstanbul: Kesit Yay.
- Hunutlu, Ümit (2020). “Dîvânu Lugâti’t Türk’ten Günümüze Çatı Türünde Benzerlikler ve Farklılıklar”, Karadeniz Araştırmaları, XVII/68: 1035-1074.
- Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (2006). Mu’inü’l-Mürîd, Transkripsiyonlu Metin, Dizin-Tıpkıbasım, İstanbul: Beşir Kitapevi.
- Kononov, Andrey (1956). Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka, Moskva- Leningrad, Izdatel’stvo Akademiya Nauk. Kononov, Andrey (1960). Grammatika Sovremennogo Uzbekskogo Literaturnogo Yazıka, Moskva.
- Kormuşin, İgor Valentinoviç (2017). Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları, çev. Rysbek Alimov, Ankara: TDK Yayınları.
- Korkmaz, Zeynep (1973). Sadru’d-dīn Şeyhoğlu, Marzubân-name Tercümesi, İnceleme-Metin-Sözlük- Tıpkıbasım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
- Kök, Abdullah (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73, 1v/ 235v/2), Doktora Tezi: Ankara Üniversitesi.
- Mahmûd el-Kâşgarî (2019). Dîvânu Lugâti’t-Türk. (Çev. Mustafa Sinan Kaçalin), (Haz. Mehmet Ölmez), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
- Malov, S.E, (1951). Pamyatniki drevnetyurskskoy pis’mennosti tekstı i issledovaniya, Moskova- Leningrad.
- _______, (1959). Pamyatniki drevnetyurskskoy pis’mennosti Mongolii i Kirgizii, Moskova: İzdatel’stvo Akdemii Nauk SSR.
- Nadalyayev, V. M.- Nasilov, Dmitriy M.- Tenişev, Edhem Rahimoğlu-Şçerbak, Aleksandr Mihayloviç (1969). Drevnetyurkskiy slovar’, Leningrad.
- Onur, Samet, (2020). “Harezm Türkçesi Fal Kitabı’nda Oğuzca Unsurlar, Oğuz Türkçesi Araştırmaları Dergisi, 2: 16.
- _______, (2018). Türk Adının Aslı, Ankara: TDK Yay.
- Ölmez, Mehmet (2015). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Ankara: BilgeSu Yay. (İlk baskı: 2012)
- Poppe, Nikolaus (1960). Vergleichende Grammatik der Altaischen Sprachen, Teil 1, Vergleichende Lautlehre, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
- Räsänen Martti (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki; II Wortregister 1971 (I. Keckskemeti)
- Rybatzki, Volker (1997). Die Toñukuk-Inschrift, Szeged.
- Sevortyan, Edvard (1962). Affiksı Glagoobrazovaniya v Azerbaydcanskom Yazıke (Opıt Sravnitel’nogo İssledovaniya), Moskva.
- Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov (Obşçetyurkskie i mejtyurkskie osnovı na glasnıe), Moskva: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
- Stachowski, Marek (1993). Dolganische Wortbildung, Kraków: Ksiçgarnia Akademieka.
- Şemsettin Sami (2019). Kamus-ı Türkî, Ankara: TDK Yay.
- Tenişev, Edhem (1988). İstoriçeskaya Grammatika Tyurskih Yazıkov Mofologiya, Moskva: Izdatel’stvo Nauka.
- Tekin, Talat (1968). A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington: Indiana University. (Türkçeye çev, 2003: Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.)
- _______ (1988). Orhon Yazıtları, Ankara: TDK Yay.
- _______ (1994). Tunyukuk Yazıtı, Ankara: Simurg Yay.
- Terbish, Baasanjav (2019). Türkiye Türkçesi ve Çağdaş Moğolcada Çatı, Ankara: TDK Yay.
- Thomsen, Vilhelm (2011). Orhon Yazıtları Araştırmaları, Türkçeye çev. Vedat Köken, Ankara: TDK Yay.
- Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
- Tietze, A. (2021), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügati 4. Cilt, Türkiye Bilimler Akademisi.
- Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü (XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla), Ankara: TDK Yay.
- User, Hatice Şirin (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemeleri, Konya: Kömen Yay.
- Ünlü, Suat (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73, 235v/3-450r/7), Doktora Tezi: Hacettepe Üniversitesi.
- _______. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yay.
- _______. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yay.
- _______. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yay.
- Vasilev, Yuriy (1995). Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük, Ankara: TDK Yay
- Wilkens, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuiguischen Altuigurisch-Deutsch-Turkish. Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca-Almanca-Türkçe, Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, Almanya/Göttingen.
- Yılmaz Önder, Sevim (2013). Ümmī ‘İsâ’nın Mihr ü Vefâ Mesnevisi, İstanbul: Ofis 2005 Yay.
- Yuldaşev, Ahnef (1980). “İstoriçeskoe Razvitie Zaloga Tyurskogo Glagola”, Sovetskaya Tyurkologiya, 4: 7-21.
- Yüce, Nuri (2014). Ebu’l-Kasım Cârullâh Mahmûd bin ‘Omar Bin Ahmed Ez-Zamahşârî El-Hvârîzmî, Mukaddimetü’l-Edeb, Harezm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Ankara: TDK Yay.
